تئوری موسیقی (مبانی موسیقی نظری) | مصطفی کمال پورتراب
کتاب «تئوری موسیقی» که در بردارنده ی «مبانی موسیقی نظری» به قلم «مصطفی کمال پورتراب» است، کتابی است پرطرفدار که تا کنون بیش از شصت بار مورد تجدید چاپ قرار گرفته است. این اثر که در زمره ی یکی از جامع ترین و کامل ترین کتاب های نوشته شده پیرامون «تئوری موسیقی» به حساب می آید، اساسی ترین «مبانی موسیقی نظری» را در اختیار موزیسین ها و علاقه مندان به موسیقی قرار می دهد.
استاد «مصطفی کمال پورتراب» کتاب «تئوری موسیقی» را در هفت فصل طبقه بندی نموده که هر فصل مهم ترین مواردی را که هنرجو باید به صورت علمی و نظری بداند، به او آموزش می دهد.
در فصل نخست «مبانی موسیقی نظری» در کنار تعریف موسیقی و نت های آن، حامل و کلید، خطوط اضافه، گستره ی صدای انسان، ریتم و تعریف کلی آن، سکوت و انواع صدا و خط ها و نقطه ها معرفی شده اند.
فصل دوم متریک میزان های ساده و ترکیبی را تشریح کرده و ضرب، ضد ضرب، سنکوپ و تکیه و ارکان عروضی را توضیح داده است.
در فصل سوم فواصل موسیقیایی و علامت های تغییردهنده، نیم پرده های دیاتونیک و کروماتیک و نت های مترادف بررسی شده اند و فصل چهارم گام و تنالیته را به تفصیل شرح می دهد.
فصل پنجم به حالت ها، حرکت ها، تنداها و اصطلاحات پیرامون آن ها اختصاص داشته و فصل ششم اختصارات، نشانه ها و علامت ها را بررسی می کند.
آخرین فصل از کتاب «تئوری موسیقی» استاد «مصطفی کمال پورتراب» به آکورد شناسی می پردازد و در پایان هر فصل، تمرینات شفاهی، تکالیف عملی و آزمون درک مطلب برای استفاده ی بهتر هنرجویان از مطالب کتاب، طراحی شده است.
پیش‌گفتار کتاب «تئوری موسیقی – مصطفی کمال پورتراب»
موسیقی نوازشگر گوش، رهنمون و مهیج دل و تلطیف کننده و صفا دهنده‌ی روح است و خلق موسیقی عبارت از نظامی صوتی است که اجزاء گوناگون یک اثر موسیقایی را با انسجامی وصف ناپذیر به یکدیگر پیوند می دهد.
موسیقی ساده ترین و خالص ترین هنرهاست که توصیف کننده‌ی هیجانات و محرک ذوق هنری و حس زیباپرستی و ترجمان احساسات، به دور از سودجویی است.
«شوپنهاور» موسیقی را عالی ترین هنرها می داند چون بیش از سایر آن ها از قید هدف های غیر هنری آزاد است. مهم ترین عاملی که به معنای اعم، پایه و اساس جدی در آموزش به کار می رود، سلفژ است که از دو قسمت عمده تشکیل می شود:
١- قسمت عملی
۲- قسمت نظری (علمی)
قسمت عملی شامل خواندن و تلفظ نت ها به شکل آوازی و وزن خوانی و قسمت نظرى شامل شناخت کلیه‌ی علامت ها و قواعدی است که در طی قرون متمادی به منظور اجرای هر چه دقیق تر موسیقی به تدریج ابداع شده و تکامل یافته اند تا بتوان شناخت هنری را که واقعیتی درونی است و بیشتر جنبه‌ی عاطفی دارد با این علامت ها و قواعد، به شناخت علمی تبدیل نمود.
برخلاف بعضی از کشورهای شرقی که در آن ها آموزش ساز و آواز به صورت سینه به سینه تعلیم داده می شود، در تمام مدارس موسیقی جهان و کنسرواتوارها، آموزش سلفژ و تئوری از جمله دروس بنیادی به شمار می رود. در هنرستان های موسیقی کشور ما نیز از بدو تأسیس، درس سلفژ و تری در کلاس های ابتدایی و متوسطه به عنوان دروس بنیادی در نظر گرفته شده است.
البته دروس دیگری مانند هارمنی، سازشناسی، کنترپوان، ساز آرایی و غیره نیز جزء تئوری به معنای اعم محسوب می شوند، ضمن این که دروس مذکور، قسمت عملی نیز دارند.
این کتاب سال ۱۳۴۵ با توجه به نیاز هنرجویان هنرستان عالی موسیقی ملی به شکل جزوه ای فشرده تدوین گردید که مشروح آن توسط مدرسان، در کلاس های گوناگون تدریس می شد و تکالیفی نیز از جانب آنها به هنرجویان داده می شد. در سال ۱۳۵۸ نگارنده، جزوه ی یاد شده را تکمیل کرد و پاره ای از اصطلاحات فنی موسیقی به زبان های انگلیسی (با نماد .Eng)، فرانسه را (با نماد .Fr)، آلمانی (با نماد .Ger) و ایتالیایی (با نماد .It) را به آن افزود.
این کتاب چندین بار در سال ۱۳۵۹ به وسیله ی انتشارات چنگ در قطع جیبی به چاپ رسید و در سال ۱۳۶۳ نیز چندین بار در قطع رقعی منتشر شد. بعد از آن به علت مشکلاتی تجدید چاپ آن متوقف گردید و چون به علت نایاب شدن کتاب، عده ی زیادی از هنرجویان هنرستان موسیقی و دانشجویان دانشگاه ها خواستار ادامه‌ی انتشار آن بودند؛ به ناچار در سال ۱۳۶۸ ، نشر چشمه با ویرایش و حروف چینی مجدد، ادامه‌ی چاپ آن را به عهده گرفته و بدون در نظر گرفتن نوبت چاپ های ناشر نخست، به عنوان نوبت یکم، انتشار آن را آغاز نمود که بنا به استقبال خواستاران، تاکنون نوبت چاپ آن به چهل و پنجم رسیده است و اکنون ویراست پنجم کتاب تئوری در سال ۱۳۹۰ با حروف چینی مجدد و تغییرات بنیادی و ویرایش آن به کوشش واحد آموزش و پژوهش موسیقی انتشارات چنگ با حجمی بیشتر، تقدیم علاقه مندان می شود.
امید است مطالب این کتاب بیش از پیش سبب اعتلای دانش علمي موسیقایی برای هنردوستان شود.
در خاتمه، از آقای علی برلیانی مدیر انتشارات چنگ که نت نویسی های قبلی و مسئولیت ویراستاری و آماده سازی نهایی کتاب حاضر را برعهده داشتند، سپاس‌گزاری می نمایم.
مصطفی کمال پورتراب
درباره نویسنده | مصطفی کمال پورتراب
مصطفی کمال پورتراب در ۲۸ شهریور ۱۳۰۳ خورشیدی در تهران به دنیا آمد. در ۱۳۳۰ خورشیدی که دوره عالی آهنگسازی در هنرستان عالی افتتاح شد، پورتراب نزد استادان برجسته ای همچون گیتی امیرخسروی، امانوئل ملیک اصلانیان و فریدون فرزانه، پیانو، سلفژ و هارمونی، فرم و دشیفراژ را فرا گرفت. از دیگر استادان او می توان به حسین ناصحی، فؤاد روحانی، مهدی برکشلی و پروفسور هایموتویبر اتریشی اشاره کرد.
او از محدود هنرمندان ایرانی بود که توانست از کلاس های استاد نادیا بولانژه بهره مند شود. وی در ۱۳۴۲ خورشیدی توانست بورس تحصیلی فرانسه را بگیرد و برای ادامه تحصیل در رشته موزیکولوژی به پاریس برود. کمال پورتراب در طول سال‌های فعالیت هنری‌اش، منصب ها و مسوولیت های اداری و فرهنگی-هنری فراوانی داشته است.
سرانجام این استاد فرهنگ و هنر ایرانی در ۲ تیر ۱۳۹۵ خورشیدی در ۹۱ سالگی به علت کهولت سن در تهران درگذشت و چهارم تیرماه از مقابل تالار وحدت تشییع و در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.
قسمتی از کتاب تئوری موسیقی (مبانی موسیقی نظری) مصطفی کمال پورتراب :
. . . موسیقی، هنر بیان احساسات انسانی به وسیله صداهاست. مهم ترین عوامل تشکیل دهنده‌ی موسیقی، صدا و ریتم هستند.
صدا، نتیجه حرکت ارتعاشی است که بوسیله‌گوش احساس می‌شود. صداهایی که دارای ارتعاشات نامنظم باشند، صداهای غیر موسیقایی و آن هایی که متناوب بوده و دارای ارتعاشات منظم هستند و از اجسام کش‌سان با شرایط ویژه ای تولید می‌شوند، صداهای موسیقایی نامیده می‌شوند.
- در میان دوصدا، آن که نازک تر است، «زیر» و آن که کلفت تر است، «بم» نام دارد. این ویژگی بین اصوات را «زیرایی» گویند.
- تفاوت قوت و ضعف، در میان دو صدا را «شدت» گویند.
- تفاوت یک صدای ممتد و طولانی با یک صدای کوتاه را از نظر زمان، «دیرند» گویند که بعضی آن را «کشش» می‌نامند.
- کیفیتی که دو صدای یکسان، از دو ساز غیر مشابه، مانند ویلون و پیانو را متفاوت نشان می‌دهد، «طنین» یا «رنگ صوتی» نامیده می‌شود. . . .
